Lament

Zaczyna się na wesoło, ale niezbyt miło. Przynajmniej dla widzów z Koszalina. Każdy z występujących w spektaklu aktorów opowiada swoją historię. Mówi o tym, jakie miał aspiracje, marzenia, oczekiwania przed, w trakcie i tuż po szkole aktorskiej. Jak to uwierzył, że zawojuje świat, rozsyłając swoje CV do najlepszych polskich teatrów. Później do tych nieco mniej prestiżowych. W końcu do wszystkich pozostałych. I wreszcie dostał odpowiedź z Koszalina, który w pierwszej chwili pomylił z Wałbrzychem. Ktoś inny, pochodzący z Koszalina, wysłał CV wszędzie, tylko nie do tego miasta, bo marzył o tym, by wreszcie wyrwać się stamtąd na dobre. W końcu na którymś bankiecie w innym mieście okazało się, że rozmawia z dyrektorem teatru. Gdy został zaproszony na rozmowę, okazało się, że to dyrektor Bałtyckiego Teatru Dramatycznego w Koszalinie… Opowieści nie kończą się na pokrętnych drogach do angażu w teatrze lub samym przedstawieniu. Ktoś wspomina o tym, jak przyjechał do Koszalina po raz pierwszy i usiłował dotrzeć na rynek. Chodził po mieście, szukał, ale nie mógł znaleźć. W końcu spytał przechodnia, jak trafić na rynek i dowiedział się, że na nim stoi. Ktoś jeszcze wspomina o pracy w zakładzie szewskim i o tym, że jak odszedł z firmy, to wyniki zakładu od razu się poprawiły.

Improwizowane aktorskie opowieści wypowiadane są przez otaczających półkolem scenę i widownię aktorów półprywatnie, beztrosko, w tonie zwierzeń. Oczywiście celem reżysera Piotra Ratajczaka nie jest szydzenie z mieszkańców Koszalina i wyśmiewanie prowincjonalizmu miasta. To punkt wyjścia opowiadania o aspiracjach i teatrze jako takim. I o kondycji artysty, czyli człowieka pełnego rozterek, wątpliwości, wzlotów i upadków – słowem: takiego jak każdy inny, tyle tylko, że uprawiającego specyficzny zawód, dzięki któremu inni przychodzą go podziwiać i oklaskiwać.

Co człowiek, to inna historia. Wspólnym mianownikiem tych opowieści jest fakt, że Koszalin nie był ani pierwszym, ani drugim wyborem żadnego z aktorów. Ich obecność w nieistniejącym w powszechnej świadomości mieście, które nie może się podnieść po utracie statusu stolicy województwa, które mało kto zna i jest w stanie zlokalizować na mapie, to splot nieprzewidzianych wydarzeń, chichot historii, a czasem ostatnia deska ratunku, by pozostać w zawodzie.

Co więcej – zazwyczaj w tych historiach Koszalin miał być przystankiem w karierze na jeden, góra dwa sezony. Pierwszym szczeblem do prawdziwej kariery, która zacznie się niebawem, najlepiej w Warszawie. Tylko jakoś tak wyszło, że wciąż tu są. Jedni zastrzegają, że w dalszym ciągu walczą o lepsze jutro, inni pogodzili się z losem, uznając Koszalin za swoje przeznaczenie.

Akcja spektaklu pokrywa się w wielu miejscach ze scenariuszem filmu Aktorzy prowincjonalni Agnieszki Holland, tyle że w nieco zmienionym kontekście i z inaczej rozłożonymi akcentami. Do miasta przyjeżdża znany, mainstreamowy reżyser prosto z Warszawy. W zespole podekscytowanie, bo wreszcie, po miesiącach marazmu, jest szansa na ważny spektakl, który zostanie dostrzeżony w kraju – w końcu Wyzwolenie Stanisława Wyspiańskiego to nie byle co. Każdy ma swoje oczekiwania co do roli w tym przedsięwzięciu. Szybko okazuje się, że nowoczesny, bezglutenowy i wegański reżyser (Bartosz Budny) to zagubiony dzieciak bez wizji i pomysłu, po omacku usiłujący stworzyć coś z niczego. Rozterki aktorów próbujących zrozumieć motywacje swoich bohaterów zderzone zostają z pustką interpretacyjną – wszystkie sprawiające kłopot fragmenty zostają przezornie wykreślone z tekstu. Autorzy scenariusza spektaklu – Piotr Rowicki i Piotr Ratajczak – cytują wprost wiele kwestii z filmu, a reżyser rekonstruuje wręcz niektóre sceny bez większego inscenizacyjnego zaplecza. Do jednego z wielu zredukowano wątek kryzysu w związku świetnie zapowiadającego się aktora, grającego w Wyzwoleniu Konrada, niespełnionego Krzysztofa (Artur Paczesny) i równie niespełnionej w roli aktorki i jego żony Anki (Beata Niedziela), a przecież na relacji tej dwójki Holland zbudowała swój film.

Oczywiście, jak przed laty w Wodzireju. Koszalin Kulturkampf, inspirowanym filmem Feliksa Falka, który Ratajczak również zrealizował z koszalińskim zespołem, motywy filmowe użyto jako pretekst do opowiedzenia historii bardzo mocno osadzonej lokalnie. Na pierwszym planie jest kreacja zbiorowa – aktorzy jako ludzie tkwiący w nieustających niedosytach, pretensjach do roli, jaką przychodzi im grać na scenie i w życiu. Współtwórcy scenariusza koszalińskiego przedstawienia usiłują pokazać w telegraficznym skrócie i do tego w krzywym zwierciadle przygotowania do premiery, w które wpleciono liczne wątki obyczajowe. Półtorej godziny to jednak zdecydowanie za mało, by mogło się to skończyć powodzeniem.

Jest dyrektor teatru, który jako czynny aktor gra w spektaklu (ciekawa rola Wojciecha Rogowskiego), a wśród młodych aktorek ma kochankę. Jest członek obsługi technicznej, marzący o tym, by wreszcie stanąć na scenie. Jest aktorka na okresie próbnym, więc jej rola sprowadza się do tego, by przytakiwać i nie wychylać się, jeśli nie zamierza wrócić na bezrobocie. Nie może w tym zestawie zabraknąć wiecznie niezadowolonej, demonstracyjnie rzucającej rolę aktorki-gwiazdy (Żanetta Gruszczyńska-Ogonowska), przekonanej o konieczności wyeksponowania jej postaci, bo „ludzie dla mnie przychodzą do teatru!”. Wszystkie te profile osobowościowe sprowadzono do pojedynczych scenek i paru aktorskich monologów, prezentowanych gdzieś na marginesie zaskarbiającej uwagę widzów „kuchni” teatru.

Aktorzy Wyzwolenia przechodzą przez pełen wachlarz stanów i emocji towarzyszących pracy. Od początkowego entuzjazmu, poprzez rozczarowanie, gdy otrzymują kostiumy i przekonują się, że reżyser nie potrafi niczego wyjaśnić, przez bunt bezpardonowo i zarazem sprytnie stłumiony przez dyrektora teatru, perfidnie używającego wobec kolegów swojej pozycji. Stojący na czele buntu Krzysztof zostaje sam i po chwili, tak jak inni, zapomina o tym, że się buntował w słusznej sprawie. Wiele takich gorzkich, autotematycznych środowiskowych upokorzeń pomieścili w scenariuszu Rowicki i Ratajczak, rozwijając motywy nakreślone w filmie. Sam spektakl układa się w litanię skarg, żalów i przemyśleń różnej maści, czasem wykrzyczanych widzom w twarz, czasem wyjawianych jak dobrze strzeżone tajemnice, czasem wyśpiewanych czy zatańczonych przez aktorów – jak wtedy, gdy marzący o aktorstwie montażysta Adam (Marcin Borchardt) wykonuje swoje przejmujące solo.

W efekcie przedstawienie oscyluje gdzieś na granicy prawdy o doli aktora i fikcji wypreparowanej ze scenariusza filmu. Aktorzy Bałtyckiego Teatru Dramatycznego na wiele sposobów starają się być wiarygodni jako niespełnieni artyści, których uwiera łatka prowincjonalizmu, przypisana im z urzędu z racji miejsca pracy, życia, zamieszkania. Jednak trudno brać ich dylematy do końca na serio. Chociaż bazują na prawdzie i na niej budują swoje półprywatne zwierzenia, to tej wypracowanej na potrzeby przedstawienia szczerości brakuje wiarygodności i siły przekonania, chociaż nie można odmówić aktorom równego, zespołowego grania i zaangażowania w słuszną sprawę. Nagromadzenie wątków obyczajowych przywodzi na myśl dylematy bohaterów serialu Artyści Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego, tyle że bez czasu i możliwości, by te wątki odpowiednio rozwinąć.

W Koszalinie spektakl spotyka się jednak z żywiołowymi reakcjami i owacjami na stojąco (sam oglądałem go podczas gdyńskiego R@Portu i reakcje widzów nie były do końca miarodajne). Z pewnością to zasługa uniwersalnego przesłania przedstawienia. Tak serdeczna reakcja publiczności to efekt nie tyle zmagań gromadki aktorów z dyletanctwem warszawskiego reżysera, a dużo szersze w odbiorze poczucie, że prowincjonalizm nie musi być piętnem wypisanym na czole czy gumą przyklejoną do podeszwy buta. Aktorzy koszalińscy, czyli komedia prowincjonalna są w istocie lekcją akceptacji swojej sytuacji, swoistą afirmacją prowincjonalizmu, który nie musi rujnować samopoczucia. Aktorzy wprost dotykają tego problemu, nazywając rzeczy po imieniu i podlewając wszystko goryczą i ironią, by z komedii przypadkiem nie uczynić tragedii, a co najwyżej komediodramat.

Nieformalnym hymnem całego przedsięwzięcia okazuje się skromna piosenka śpiewana przez Krzysztofa – A gdyby tak z repertuaru grupy Vox. Krzysztof śpiewa „A gdyby tak zrobić bez wahań jakiś śmiały krok, / A gdyby tak, a może by zwariować chociaż raz na rok / I gdyby tak, z pozy wyzuć się tak aż do cna, / Wreszcie odbić się od tego dna!” – podsumowując niejako wszystkie zmagania sceniczne i opisując to, czego pragną. W finale aktorzy wracają do półprywatnych wyznań wobec widzów, mówiąc im o swoich planach i marzeniach – tych bliższych i tych dalszych. I nawet jeśli mało kto z nich faktycznie spotka się na jednej scenie z Januszem Gajosem, to tego niedoskonałego, ale ważnego nie tylko dla Koszalina przedstawienia na pewno nie musi się wstydzić.